Muzeum Polskie i Biblioteka w Rapperswilu
Biblioteka i archiwum Muzeum Polskiego na zamku w miejscowości Rapperswil w Szwajcarii to niewątpliwie swoisty fenomen w dziejach polskiej kultury na emigracji, stanowiący bibliotekarski wyjątek na terytorium państwa helweckiego. To jedyna tego typu biblioteka w tym kraju, która prowadzona jest przez emigrantów: biblioteka o bardzo interesujących tradycjach historycznych. Instytucja ta kultywuje polskie tradycje emigracyjne w Szwajcarii i pośredniczy kulturowo między obydwoma krajami. To polscy emigranci byli szczodrymi ofiarodawcami dzieł sztuki, publikacji książkowych, zbiorów broni i archiwaliów dla Biblioteki w Rapperswilu, kierowali się zaś przekonaniem, że tylko tu przetrwają one trudne czasy.
Muzeum Polskie w Rapperswilu ma za sobą długą tradycję, która wiąże się bezpośrednio z dziejami Polski w ostatnich dwóch stuleciach. Historia muzeum obejmuje trzy okresy (1870-1927, 1936-1952 oraz od 1975 do chwili obecnej), w których działało ono w różnych formach, zależnych od sytuacji politycznej, bezpośrednio związanych z ówczesną sytuacją polityczną w Polsce.
Dzieje Muzeum
W roku 1870 hrabia Władysław Broel-Plater wynajął od gminy Rapperswil trzynastowieczny zamek i rozpoczął na własny koszt jego odbudowę. W zamku urządził początkowo muzeum pamiątek polskich. Stopniowo Muzeum rozrastało się, finansowane przez polskie ziemiaństwo przebywające na emigracji, i to wsparcie ochroniło je przed kompletną dewastacją.
W Muzeum Polskim w Rapperswilu założono również Bibliotekę i związane z nią archiwum. Nie bez przyczyny utworzono wówczas urząd bibliotekarza, który z upływem czasu zyskiwał stopniowo na znaczeniu. Pierwszym bibliotekarzem w Rapperswilu był Zygmunt Wasilewski (1892-1894), po nim stanowisko to piastowały takie osobistości, jak: Stefan Żeromski (1892-1896), Romuald Mielczarski (1896-1899), Stanisław Grabski (1899-1901), Florian Znaniecki, Kazimierz Woźnicki, Wacław Karczewski (1901-10), Władysław Kłyszewski, Stanisław Zieliński (1910-1915), Adam Lewak (1915-1927) i wielu innych.
Podstawą Biblioteki rapperswilskiej stały się w początkowym okresie zbiory Leonarda Chodźki (1800-1871), zakupione dla Muzeum w 1874 roku. Rapperswil otrzymywało zbiory archiwalne instytucji emigracyjnych, szczególnie z okresu Wielkiej Emigracji i uzupełniające je współczesne druki, sztychy i mapy. W 1883 r. trafiły do Muzeum archiwalia Władysława Platera, dzieła dotyczące wydarzeń 1863 roku i dziejów emigracji w Szwajcarii po upadku powstania styczniowego. Rodziny emigrantów przekazywały konsekwentnie swoje zbiory Muzeum rapperswilskiemu w postaci książek, rękopisów i cennych pamiątek związanych z historią Polski i polskiej emigracji.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku, aktualna stała się kwestia wykonania testamentu hrabiego Platera, tj. przekazania zbiorów rapperswilskich Polsce. Rezolucję w tej sprawie powziął Sejm Ustawodawczy Rzeczypospolitej w 1921 roku. W 1927 roku marszałek Józef Piłsudski podpisał akt przejęcia i zabezpieczenia zbiorów rapperswilskich. Zbiory muzeum i biblioteki przewieziono do Warszawy specjalnym pociągiem dnia 14.10.1927 roku. Biblioteka i archiwum stanowiły w Bibliotece Narodowej wydzielony zespół pod nazwą „Bibliotheka rappersviliana”, którym kierował Adam Lewak. Zbiory muzealne przekazano zaś do Muzeum Narodowego oraz do Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie.
Po 1936 roku w zamku rapperswilskim reaktywowano działalność kulturalną pod protektoratem polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych, m.in. zaczęto organizować ponownie wystawy, odczyty i sympozja. Nowo powstałą instytucję nazwano Muzeum Polski Współczesnej. Jej zadaniem była popularyzacja polskiej sztuki i osiągnięć niepodległej Rzeczypospolitej. W roku 1940 w Szwajcarii zostało internowanych ok. 13 tysięcy żołnierzy armii polskiej, walczącej we Francji. Muzeum prowadziło wśród internowanych w obozach prace oświatowe i kulturalne, bardzo popularna była m.in. biblioteka objazdowa.
W czasie II wojny światowej najbardziej wartościowe zbiory archiwalne i biblioteczne spłonęły częściowo w 1939, a spalone całkowicie zostały przez hitlerowców po Powstaniu Warszawskim w 1944 roku. Zdołano uratować zaledwie około 50 rękopisów – znajdujących się obecnie w Bibliotece Narodowej.
Po wojnie kontrolę nad Muzeum w Rapperswilu przejął rząd PRL. Władze miasta i gminy nie godziły się jednak ze stopniowym przekształcaniem Muzeum i Biblioteki w enklawę władzy komunistycznej w Szwajcarii. Dzierżawa została wymówiona, a instytucję zamknięto na mocy wyroku sądowego w roku 1951. Jej zbiory wywiezione zostały do Polski.
Zbiory platerowskiego Muzeum wróciły więc w 1927 roku do wolnej Polski, ale jego idea stała się, po II wojnie światowej, w Szwajcarii – z uwagi na ówczesną sytuację polityczną – ponownie aktualna. Zalążek obecnego Muzeum stworzyło w 1954 roku polsko-szwajcarskie Towarzystwo Przyjaciół Muzeum Polskiego w Rapperswilu. Jego założycielami byli Szwajcarzy oraz Polacy mieszkający na emigracji i nie akceptujący władzy komunistycznej w Polsce. W roku 1975 ponownie otwarto na zamku w Rapperswilu Muzeum Polskie, którego nieodłączną częścią jest Biblioteka. Obecna Biblioteka została otwarta 20 czerwca 1987 roku. Gromadzi ona ponownie cenne zbiory – zarówno z lat dawnych, jak i współczesne. W 1978 roku powstała w Rapperswilu Polska Fundacja Kulturalna „LIBERTAS“, wspierająca działalność Muzeum Polskiego. Fundacja ta opiera się prawnie na ustawodawstwie szwajcarskim.
Przegląd zbiorów biblioteki
Aktualne zbiory Muzeum prezentowane są w salach tematycznych obrazujących kolejno: stosunki polsko-szwajcarskie, historię polskiej emigracji na Zachodzie, działalność Polaków w Szwajcarii (w tym historię Muzeum Polskiego w Rapperswilu), sylwetki wielkich Polaków (Kopernika, Chopina, Mickiewicza, Curie-Skłodowskiej, Paderewskiego, laureatów literackiej nagrody Nobla), walkę Polaków za wiarę i wolność, w tym dzieje 2. Dywizji Strzelców Pieszych, internowanej w Szwajcarii w roku 1940, sztukę polską, w tym malarstwo, miniatury, rzemiosło artystyczne i sztukę religijną.
W ramach stałej ekspozycji Muzeum można obejrzeć niepowtarzalne, cenne starodruki, m.in. Mikołaja Kopernika De revolutionibus orbium coelestium (Bazylea 1565) oraz Piotra Skargi Roczne dzieie Kościelne… (Kraków 1607). Do podstawowych zespołów tematycznych Biblioteki należy również literatura traktująca o polskim dorobku intelektualnym i historycznym. Zbiory uzupełniają publikacje o książce polskiej i kartografia. Ważną częścią zasobów bibliotecznych są także prasa i periodyki oraz literatura warsztatowa Muzeum. Z beletrystyki w Bibliotece dostępne są głównie klasyczne dzieła literatury polskiej, w tym wszelkiego rodzaju jej obcojęzyczne tłumaczenia.
Muzeum i Biblioteka nie są subwencjonowane przez władze państwowe i nie posiadają stałych pracowników etatowych. Cała kadra pracownicza to wolontariusze, przeważnie mieszkający w Szwajcarii, a także eksperci dojeżdżający z Polski. Instytucję nadal utrzymuje i zarządza nią Towarzystwo Przyjaciół Muzeum Polskiego w Rapperswilu oraz wspomaga finansowo wspomniana Polska Fundacja Kulturalna „Libertas” w Szwajcarii.
Charakterystyczną cechą działalności Muzeum i Biblioteki była zawsze zgodna współpraca Polaków ze Szwajcarami, którzy popierali polskie aspiracje wolnościowe i byli rzecznikami polskiej przynależności ideowo-kulturowej do Europy Zachodniej. Świadczy o tym fakt, iż rocznie zwiedza tę instytucję około pół miliona turystów.
Dlatego też wciąż aktualne jest hasło wyryte na stojącej przed rapperswilskim zamkiem „Polskiej Kolumnie Wolności”: „MAGNA RES LIBERTAS” – „WOLNOSC TO WIELKA RZECZ”.
