Tradycje i zwyczaje Pokaż wszystkie »

Dzieląc się ze swoimi bliskimi poświęconym jajkiem i zasiadając wspólnie do wielkanocnego stołu – warto sobie przypomnieć z jakiej okazji to czynimy i jaka jest historia świąt Wielkanocy. Ale także, co oznaczają związane z tym symbole i tradycje, a przede wszystkim: palmy wielkanocne, święcone, jajko, baranek oraz poświąteczny śmigus-dyngus.

Wielkanoc jest najstarszym i najważniejszym chrześcijańskim świętem upamiętniającym zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa. Ustanowione zostało podczas soboru odbywającego się w Nicei w roku 325. Ponieważ nie znano dokładnej daty ukrzyżowania Chrystusa – z wyjątkiem faktu, iż był to początek wiosny – zdecydowano, że będzie to święto o dacie ruchomej, obchodzone w pierwszą niedzielę po pierwszej wiosennej pełni księżyca. A więc nie wcześniej niż 22 marca i nie później niż 25 kwietnia.

Z różną datą Wielkanocy w każdym roku łączą się siłą rzeczy i daty innych związanych z tym świąt – począwszy od Środy Popielcowej, Wielkiego Postu i Wielkiego Tygodnia – po późniejsze Wniebowstąpienie Pańskie (w 40. dniu po zmartwychwstaniu), Zesłanie Ducha Świętego (w 50 . dniu) i Boże Ciało (czwartek w oktawę po Zesłaniu Ducha Świętego).

Na uwagę zasługuje fakt, że II Sobór Watykański, odbywający się w latach 1962-65, rozpatrywał ewentualność ustanowienia stałej daty dla Wielkanocy, wychodząc z założenia, że Jezus najprawdopodobniej został ukrzyżowany w dniu 7 kwietnia 30 roku, a więc dzień Jego zmartwychwstania przypadałby na 9 kwietnia. Jednak w tej sprawie nie podjęto decyzji, ponieważ i tym razem nie uzyskano absolutnej pewności co do daty śmierci Jezusa.

Wielkanoc poprzedzona jest 40-dniowym Wielkim Postem, z którego ostatnich 7 dni zwanych jest Wielkim Tygodniem, stanowiącym okres rozmyślań nad najważniejszymi wydarzeniami w historii chrześcijaństwa.

1. Wielki Tydzień - pierwsze wzmianki o obchodach Wielkiego Tygodnia pochodzą z dokumentów papieskich z drugiej połowy III wieku. Rozpoczyna się on Niedzielą Palmową, obchodzoną uroczyście na pamiątkę przybycia Jezusa do Jerozolimy. (Z tej okazji święcone są w kościołach palmy wielkanocne.)
2. Wielki Poniedziałek i Wielki Wtorek – to dni wspominania historii chrześcijaństwa i ogólnego pojednania.
3. Wielka Środa – dzień zawarcia przez Judasza paktu z radą żydowską i zdradzenia Jezusa.
4. Wielki Czwartek – rozpoczyna tzw. Triduum Paschalne. Jest to dzień upamiętniający Ostatnią Wieczerzę, podczas której Jezus zapowiedział swoją śmierć.
5. Wielki Piątek – dzień skupienia upamiętniający ukrzyżowanie Jezusa.
6. Wielka Sobota – dzień żałoby po śmierci Jezusa. W tradycji kościelnej jest to także czas święcenia pokarmów na wielkanocny stół i spożywania uroczystego śniadania, rozpoczynającego się dzieleniem przez biesiadników poświęconym jajkiem.
7. Niedziela Wielkanocna – dzień radości ze zmartwychwstania Jezusa. Radość ta wyrażana jest - między innymi - uczestniczeniem w porannym nabożeństwie zwanym rezurekcją, połączonym z procesją i modlitwą przed symbolicznym grobem Chrystusa lub krzyżem i śpiewaniem pieśni, w których powtarza się słowo „Alleluja” (z hebrajskiego „hallelu-Jah”, czyli „chwalcie Boga”). Zachowany jest też w tym dniu dość rozpowszechniony zwyczaj odwiedzania krewnych i przyjaciół, połączony ze składaniem im najlepszych życzeń.
8. Poniedziałek Wielkanocny – nie jest to dzień formalnie uznawany przez Kościół Katolicki za świąteczny, a jedynie ustanowiony ludową tradycją i świętowany głównie w Polsce oraz niektórych regionach państw słowiańskich. Dzień ten związany jest ze zwyczajami znanymi w Europie już od VIII wieku, nazywanymi „śmigus-dyngus”. Tradycja ta najmocniej zakorzeniona właśnie w Polsce, kultywowana jest także w różny sposób w wielu krajach europejskich. W Stanach Zjednoczonych poniedziałek po Wielkanocy jest dniem normalnej pracy, a związane z nim zwyczaje – poza środowiskiem polonijnym – nie są raczej znane.

 

Symbole świąt Wielkanocy.

1. Palmy wielkanocne – wykonywane są u nas z gałęzi wierzbowych lub ich wiązek, bogato zdobionych kolorowymi wstążkami i suchymi lub papierowymi kwiatami. Stanowią symboliczny znak naszego przyszłego zmartwychwstania i nieśmiertelności duszy. W Wielką Sobotę palmy te są palone, a popiół z nich wykorzystywany jest przez księży w Środę Popielcową następnego roku, do tradycyjnego naznaczania krzyżem lub posypywania głów wiernych.
2. Święcone – to nazwa pokarmów spożywanych w święta Wielkanocy, poświęconych w Wielką Sobotę, których symboliczna część przynoszona jest do kościoła w ozdobnych wiklinowych koszyczkach, przystrajanych białą serwetką i zielonym bukszpanem. W koszyczku takim obowiązkowo muszą znaleźć się: jajka (często pod postacią kolorowych pisanek), baranek z chorągiewką z napisem „Alleluja”, chleb, sól, pieprz, wędliny i świąteczne ciasta. Nazwa „święcone” oznacza również uroczyste śniadanie spożywane w Wielką Sobotę w gronie najbliższych, połączone z wzajemnym dzieleniem się jajkiem. Święcenie pokarmów, to chrześcijański obrzęd sięgający wieku VIII., ale w Polsce praktykowany dopiero od XIV stulecia. Niegdyś błogosławienia potraw dokonywali księża bezpośrednio na stołach świątecznych, bowiem tradycja nakazywała poświęcenia wszystkiego, co przeznaczono do spożycia w okresie świąt Wielkanocy. Było to jednak zbyt uciążliwe dla kapłanów, a czasem wręcz niewykonalne i zwyczaj święcenia przyniesiono do kościołów, z ograniczeniem potraw do takich ilości i wielkości, które mieszczą się w koszyku.
3. Jajko, pisanka, kraszanka – od najdawniejszych czasów we wszystkich kulturach jajko uznawane jest za symbol rodzenia się i powstawania nowego życia, a w wielu przypadkach także stanowi amulet przeciw czarom, złym mocom i śmierci. W wierzeniach słowiańskich jest także symbolem powrotu wiosny, zmartwychwstania i pomyślności. Zwyczaj spożywania jajek jako głównej potrawy, która musi znaleźć się na wielkanocnym stole, wziął się z kościelnego niegdyś zakazu spożywania ich w okresie wielkiego postu i wyczekiwania ich powrotu jako dania świątecznego. Pisankami nazywane są jajka ozdobione różnego rodzaju wielobarwnymi rysunkami i ornamentami, zaś kraszankami te, które barwione są na gładko. Tradycja dodawania jajkom barw i ozdób sięga ponad 4 tysięcy lat i obejmuje wiele obszarów świata, czego dowodzi odnajdywanie ich w wykopaliskach prowadzonych w Persji, Mezopotamii, Grecji i Egipcie. Na terenie Polski najstarszą pisankę, pochodzącą z X wieku, znaleziono w wykopaliskach archeologicznych prowadzonych na Ostrówku w Opolu.
4. Baranek wielkanocny – to symbol Jezusa Zmartwychwstałego. Baranek ustawiony na stole wielkanocnym, przyozdobiony chorągiewką ze słowem „Alleluja”, miał przypominać o tym, że Chrystus przez swoją śmierć odkupił ludzi i nakazuje im – zgodnie z naturą baranka – żyć w pokorze i łagodności.
5. Śmigus-dyngus – to dziś już tylko żartobliwy zwyczaj polegający na wzajemnym polewaniu się wodą i uprawiany głównie na wsiach. Do XV wieku dyngus (oznaczający datek) i śmigus (od słowa śmigać) były dwoma odrębnymi zwyczajami. Dyngus polegał na odwiedzaniu przez chłopców domów okolicznych sąsiadów i wyłudzaniu od gospodyń wielkanocnych potraw. Traktowano to jako rodzaj wykupnego, chroniącego potem dom od różnego rodzaju nieszczęść. Natomiast śmigus, to zwyczaj uderzania (śmigania) się nawzajem rózgami wierzbowymi po nogach i oblewaniu wodą, co miało symbolizować wiosenne oczyszczenie z wszelkich brudów i chorób, a nawet i grzechów. W późniejszych czasach oba te zwyczaje złączyły się, a „dyngusowanie” dodatkowo dawało możliwość wykupienia się nie tylko od nieszczęść, ale i podwójnego lania – rózgami i wodą.

 

Powyższy tekst opracowany został w oparciu o źródła:
- Władysław Kopaliński, Słownik mitów i tradycji kultury, PIW, W-wa 2001
- Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, W-wa 1962-1969
- Wikipedia